คำว่า “ธุดงค์” ที่มาในบาลีเดิม ไม่พบว่าครบจำนวน 13 ประการในที่เดียว ที่พบจำนวนมาก คือ ม.อุ. 14/186/138; องฺ. ทสก. 24/181/245; ขุ.ม. 29/918/584 ส่วนคำอธิบายทั้งหมดดูในคัมภีร์วิสุทธิมัคค์

ในพระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย มหานทเทส ฉบับมหามกุฎ เล่ม 29 หน้า 60 ว่าด้วยสีลและวัตร กล่าวว่า “ธุดงค์ เป็นวัตร แต่ไม่เป็นศีล”

เป็นศีลและเป็นวัตร เป็นไฉน

ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เป็นผู้มีศีล สำรวมด้วยความสำรวมในปาติโมกข์ ถึงพร้อมด้วยอาจาระและโคจรอยู่ เป็นผู้เห็นภัยในโทษทั้งหลาย มีประมาณน้อย สมาทาน ศึกษาอยู่ในสิกขาบททั้งหลาย ความสำรวม ความระวัง ความไม่ก้าวล่วงในสิกขาบททั้งหลายนั้น นี้เป็นศีล สมาทาน ชื่อว่า เป็นวัตร เพราะอรรถว่าสำรวม จึงชื่อว่า ศีล เพราะอรรถว่า สมาทาน จึงชื่อว่า วัตร นี้เรียกว่า เป็นศีลและเป็นวัตร

เป็นวัตรแต่ไม่เป็นศีล เป็นไฉน

ธุดงค์ (องค์ของภิกษุผู้กำจัดกิเลส) 8 คือ อารัญญิกังคธุดงค์, ปิณฑปาติกังคธุดงค์, ปังสุกูลิกังคธุดงค์, เตจีวริกังคธุดงค์, สปทานจาริกังคธุดงค์, ขลุปัจฉาภัตติกังคธุดงค์, เนสัชชิกังคธุดงค์, ยถาสันถติกังคธุดงค์ นี้เรียกว่าเป็นวัตร แต่ไม่เป็นศีล

แม้การสมาทานความเพียร ก็เรียกว่าเป็นวัตรแต่ไม่เป็นศีล กล่าวคือ

• พระมหาสัตว์ทรงประคองตั้งพระทัยว่า จงเหลืออยู่แต่หนังเอ็นและกระดูกก็ตามที เนื้อและเลือดในสระจงเหือดแห้งไปเถิด อิฐผลใดอันจะพึงบรรลุด้วยเรี่ยวแรงของบุรุษ ด้วยกำลังของบุรุษ ด้วยความเพียรของบุรุษ ด้วยความบากบั่นของบุรุษ การไม่บรรลุผลนั้นแล้ว หยุดความเพียร จักไม่มี ดังนี้ แม้การสมาทานความเพียรเห็นปานนี้ ก็เรียกว่าเป็นวัตรแต่ไม่เป็นศีล
• พระมหาสัตว์ทรงประคองตั้งพระทัยว่า จิตของเราจักยังไม่หลุดพ้นจากอาสวะทั้งหลาย เพราะไม่ถือมั่นเพียงใด เราจักไม่ทำลายบัลลังก์ (ความนั่งเนื่องด้วยขาที่คู้เข้าโดยรอบ) นี้เพียงนั้น แม้การสมาทานควมเพียรเห็นปานนี้ ก็เรียกว่าเป็นวัตรแต่ไม่เป็นศีล

ส่วนในอรรถกถาจูฬวรรคที่ 2 ราหุลสูตรที่ 11 มีข้อมูลเรือง “ว่าด้วยธุดงค์” กล่าวว่า...

• เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสอย่างนี้แล้ว ท่านพระราหุลทราบว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสกะเราว่า เธออย่าได้กระทำความอยากในจีวรดังนี้ จึงได้สมาทานธุดงค์ 2 ข้อที่เกี่ยกับจีวร คือ ปังสุกูลิกังคธุดงค์ 1 เตจีวริกังคธุดงค์ 1
• ท่านพระราหุลนั้นทราบว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสกะเราว่า เธออย่าได้กระทำความอยากในบิณฑบาต จึงได้สมาทานธุดงค์ 5 ข้อที่เกี่ยวกับบิณฑบาต คือ ปิณฑปาติกังคธุดงค์ 1 สปาทานจาริกังคธุดงค์ 1 เอกาสนิกังคธุดงค์ 1 ปัตตปิณฑิกังคธุดงค์ 1 ขลุปัจฉาภัตติกังคธุดงค์ 1
• ท่านพระราหุลนั้นทราบว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสกะเราว่า เธออย่าได้ทำความอยากในเสนาสนะดังนี้ จึงได้สมาทานธุดงค์ 6 ข้อที่เกี่ยวข้องด้วยเสนาสนะ คือ อารัญญิกังคธุดงค์ 1 อัพโภกาสิกังคธุดงค์ 1 รุกขมูลิกังคธุดงค์ 1 ยถาสันถติกังคธุดงค์ 1 โสสานิกังคธุดงค์ 1 เนสัชชิกังคธุดงค์ 1

สรุปว่า “ธุดงค์” เป็นวัตรไม่ใช่ศีล เป็นข้อแนะนำให้ปฏิบัติเพื่อฝึกตัว ไม่ใช่ข้อบังคับว่าต้องทำ แบ่งเป็น 3 หมวด ตามวัตถุประสงค์การฝึกตัว คือ

1. จีวร ไม่อยากติดในเรื่องเสื้อผ้าเครื่องนุ่งห่มให้ปฏิบัติหมวดนี้
2. อาหาร ไม่อยากติดในรสอาหาร ให้ปฏิบัติหมวดนี้
3. สถานที่อยู่อาศัย ไม่อยากติดที่ติดสบาย ให้ปฏิบัติหมวดนี้

ธุดงค์ ปฏิบัติได้ทั้งในเมืองและในป่า แล้วข้อที่อยู่ป่า เป็นเพียงข้อเดียวเท่านั้น คือ ข้อ 8 อารัญญิกังธุดงค์ ในป่าสู้กับกิเลสในตัว แต่ธุดงค์ในเมือง ฝ่ากิเลสของคนอื่นด้วย และเป็นเนื้อนาบุญให้กับสาธุชนที่พบเห็นได้ออกมาต้อนรับ อุปัฏฐาก สร้างความสามัคคีของพุทธบริษัท 4 ได้เกื้อกูลสืบทอดประเพณีอันดีงามของชาวพุทธ

สาธุชนผู้สนใจร่วมกิจกรรมต้อนรับพระธุดงค์ธรรมชัย ใน 7 จังหวัด ได้แก่ ปทุมธานี นนทบุรี พระนครศรีอยุธยา สุพรรณบุรี นครปฐม สมุทรสาคร และกรุงเทพมหานคร ระหว่างวันที่ 2 – 27 มกราคม 2556

ติดตามความเคลื่อนไหว และรายงานสดการเดินธุดงค์ธรรมชัย ได้ที่ www.dmc.tv ตรวจสอบและสอบถามเส้นทางไปร่วมต้อนรับพระธุดงค์ได้ที่ www.dmycenter.com หรือ หมายเลขโทรศัพท์ 02-831-1234 และ 087-707-7771 ถึง 3

จาก หนังสือพิมพ์เดลินิวส์ ฉบับวันศุกร์ที่ 14 ธันวาคม พ.ศ.2555 คอลัมน์ ตามตะวัน (โดย พระสนิทวงศ์ วุฑฺฒิวํโส)